HFM

artykulylista3

 

Wielka piątka cz. 2

88-93 11 2011 03W czerwcowym wydaniu przedstawiliśmy sylwetkę najstarszej i najbardziej utytułowanej amerykańskiej orkiestry, należącej do „wielkiej piątki”. Dziś czas przybliżyć pozostałe cztery.

Boston Symphony Orchestra
W 1881 roku Boston Symphony Orchestrę założył Henry Lee Higginson, znany amerykański przedsiębiorca i filantrop. Jej pierwszym dyrygentem został Georg Henschel – ceniony baryton, który chętnie sięgał także po batutę. Henschel przez długie lata przyjaźnił się z Brahmsem. Gdy objął szefostwo młodego zespołu, postanowił wprowadzić w nim nowatorskie ustawienie pulpitów instrumentów. Plany wysłał Brahmsowi, który w liście z listopada 1881 wyraził dla nich pełną aprobatę.


Kolejni dyrektorzy muzyczni zmieniali się dość często, ale w miarę zdobywania przez orkiestrę popularności ich nazwiska były z coraz wyższej półki. Najsłynniejszym z nich był z pewnością Arthur Nikisch.
W czasie I wojny światowej szefostwo zespołu powierzono Karlowi Muckowi, urodzonemu w Niemczech obywatelowi Szwajcarii. Jemu zespół zawdzięczał swoje pierwsze w historii nagranie, dokonane w 1917 roku w Camden dla Victor Talking Machine. Pewnego wieczoru, tuż przed wykonaniem Bachowskiej „Pasji według św. Mateusza”, dyrygent został jednak aresztowany, a następnie bez procesu przewieziony do obozu jenieckiego, gdzie spędził resztę wojny. Później go deportowano. Trudno się dziwić, że do Ameryki już nigdy nie wrócił i kontynuował karierę wyłącznie w Europie.
Kolejni dwaj dyrektorzy BSO pochodzili z Francji. Pierwszym był Henri Rabaud, który został w Bostonie tylko przez jeden sezon, by w 1919 roku przekazać zespół w ręce Pierre’a Monteux. Jego pięcioletnia kadencja nie była łatwa, ale z pewnością umiał korzystać z okazji, by zatrudnić takich muzyków, jakich chciał tam widzieć. Gdy pewnego razu orkiestra zastrajkowała, Monteux wymienił 30 jej członków, co zmieniło brzmienie zespołu i szybko nadało mu miano „francuskiej orkiestry”.
Po rządach Monteux nadeszły czasy Sergiusza Kusewickiego. Ten charyzmatyczny dyrygent nie tylko nadał orkiestrze ostateczny, indywidualny charakter, ale mocno wpłynął na artystyczny i repertuarowy rozwój muzyków oraz słuchaczy. Jeszcze w Europie Kusewicki promował ambitną muzykę nowoczesną. Wraz z nim w USA pojawiły się kompozycje Strawińskiego, Prokofiewa czy Bartoka. Milion radiosłuchaczy było świadkami pierwszej koncertowej transmisji, którą NBC przeprowadziła z Bostonu w 1926 roku. Narodziła się wtedy nowa tradycja, która trwała niemal nieprzerwanie do 1956 roku. W międzyczasie w letniej siedzibie orkiestry w Tanglewood Kusewicki założył Berkshire Music Center, przekształcone potem w Tanglewood Music Center. Nie tylko wykonywał nieznane dotąd dzieła, lecz chętnie zamawiał je specjalnie dla BSO. Tak powstały IV symfonia Prokofiewa i „Symfonia psalmów” Strawińskiego. Bostońscy muzycy byli też pierwszymi wykonawcami „Koncertu na orkiestrę” Bartoka, zamówionego przez fundację Kusewickiego za namową Fritza Reinera i Josepha Szigetiego. Tradycja zamawiania dzieł utrwaliła się w kolejnych dekadach, kiedy orkiestra z okazji swych jubileuszy zwracała się do znanych kompozytorów z prośbą o nowe utwory. Swoje 75-lecie obchodziła, grając kompozycje Henriego Dutilleux, a 100-lecie uczciła z Rogerem Sessionsem i Andrzejem Panufnikiem. Ćwierć wieku później zwróciła się zaś do Leona Kirchnera, Elliotta Cartera i Petera Liebersona.
W 1949 roku następcą Kusewickiego w Bostonie został Charles Munch. Artysta grał wcześniej jako pierwszy skrzypek w Gurzenich Orchestra w Kolonii, a potem pod Wilhelmem Furtwaenglerem w orkiestrze lipskiego Gewandhausu. Karierę dyrygenta rozpoczął zaś w Paryżu, gdzie w czasie II wojny światowej jednoznacznie odmówił współpracy z niemieckimi okupantami, za co w 1945 otrzymał order Legii Honorowej. Z nim BSO pojechała na swoje pierwsze zaoceaniczne tournée, a w lutym 1954 roku dokonała pierwszego stereofonicznego nagrania płytowego dla wytwórni RCA Victor.
Kolejni dyrektorzy BSO to: Elich Leinsdorf (1962-1969), William Steinberg (1969-1973), Seiji Ozawa (1973-2002) i James Levine, którego kontrakt skończył się 1 września 2011 i nie został przedłużony ze względu na zły stan zdrowia artysty. W czasie swojej siedmioletniej kadencji ostatni szef zespołu wyniósł go na szczyty popularności i wzmocnił jego reputację, szczególnie wśród współczesnych kompozytorów. Za czasów Levine’a muzycy przygotowali aż 18 światowych prapremier nowych dzieł. By realizować ambitne projekty, stworzono specjalny Fundusz Inicjatyw Artystycznych, z budżetem 40 mln dolarów. Całość majątku BSO szacuje się na gigantyczną sumę 300 mln USD, co daje jej pozycję najbogatszej orkiestry w USA.
Poza RCA orkiestra z Bostonu nagrywała dla Deutsche Grammophon, CBS, Philipsa, EMI, Telarcu i Sony. Można ją także usłyszeć przynajmniej w dwóch słynnych filmach – „Liście Schindlera” i „Szeregowcu Ryanie”. W obu przypadkach grała utwory skomponowane przez Johna Williamsa. Siedzibą zespołu jest Boston Symphony Hall, zbudowana w 1900 roku, a w 1999 uznana za obiekt narodowego dziedzictwa USA. Sala mieści 2625 osób. W 2006 roku przeszła remont, w czasie którego wymieniono m.in. drewnianą podłogę estrady, zachowując przy tym dużą ostrożność, by nie zepsuć znakomitej akustyki. Użyto materiałów takich samych jak oryginalne, włącznie z kutymi ręcznie gwoździami łączącymi klonowe deski. Bez żadnej ingerencji pozostawiono natomiast fotele dla publiczności.

88-93 11 2011 04     88-93 11 2011 05

Chicago Symphony Orchestra
W 1891 roku bogaty miejscowy biznesmen, Charles Norman Fay, wielbiciel Theodore’a Thomasa, zaprosił go do Chicago. Thomas był wtedy szefem New York Philharmonic i propozycja zakładania nowego zespołu wcale nie musiała mu odpowiadać. Niemniej był to człowiek diabelnie ambitny i od dawna marzył o zbudowaniu od podstaw własnego zespołu o dużej renomie. Propozycję Faya skwitował często cytowanym zdaniem: „Pójdę choćby do piekła, jeśli dacie mi własną orkiestrę”. Spotkanie założycielskie odbyło się 17 grudnia 1890 w Chicago Club, a niecały rok później,
16 i 17 października 1891 roku, orkiestra zagrała swoje pierwsze koncerty w Auditorium Theatre. W czasie swojej kadencji Thomas zbudował muzykalny, zgrany i profesjonalny zespół, dzięki czemu po raz pierwszy mógł zaprezentować miejscowym melomanom dzieła Brucknera, Dworzaka, Elgara, Głazunowa, Griega, Masseneta, Smetany, Czajkowskiego oraz Ryszarda Straussa. Ten ostatni stał się pierwszym gościnnym dyrygentem zespołu i odwiedził Chicago w kwietniu 1904 roku.
Największym problemem Thomasa była sala, z której nigdy nie był do końca zadowolony. Uważał ją za zbyt obszerną, a sprzedanie niemal 3000 biletów dwa razy w tygodniu praktycznie nigdy się nie udawało. Własny dom orkiestra otrzymała w 1904 roku. Orchestra Hall, zaprojektowana przez Daniela H. Burnhama, mieściła nieco ponad 2500 słuchaczy i otrzymała imię Thomasa. Po gruntownej przebudowie w latach 1995-1997 do dziś pozostaje sidzibą orkiestry. W 1978 została wpisana do rejestru zabytków, a w 1994, podobnie jak obiekt w Bostonie, stała się częścią amerykańskiego dziedzictwa narodowego.
Niestety, sam Thomas nie cieszył się nią zbyt długo. Już w trakcie prób do pierwszego koncertu nabawił się grypy, której nie miał czasu dobrze wyleczyć. Zdążył jeszcze poprowadzić ukochaną orkiestrę w koncercie na Boże Narodzenie 1904 roku. Wkrótce potem zapadł na ostre zapalenie płuc i zmarł 4 stycznia.
Nowym dyrektorem muzycznym zespołu został w 1905 roku Frederick Stock. To za jego czasów, w 1913, dotychczasową nazwę – Chicago Orchestra – zastąpiono nową, znaną do dziś – Chicago Symphony Orchestra. Swoją funkcję Stock pełnił aż do roku 1942, stopniowo umacniając pozycję muzyków w USA i przygotowując grunt na przyjście nowych, sławnych szefów.
W kolejnych dekadach byli nimi: Desire Defauw, Artur Rodziński, Rafael Kubelik, Fritz Reiner, Jean Martinon, sir Georg Solti i Daniel Barenboim. W 2006 roku, po rezygnacji tego ostatniego, zespół długo szukał godnego następcy. 5 maja 2008 roku podano do wiadomości, że dziesiątym w historii szefem muzycznym Chicago Symphony został Riccardo Muti. Objął stanowisko wraz z początkiem sezonu 2010-2011, a wstępny kontrakt przewiduje współpracę przez 5 lat.
Chicago Symphony posiada obszerną i fascynującą dyskografię, obejmującą wiele nagrań obsypanych nagrodami. Najcenniejsze z nich to aż 62 statuetki Grammy w niemal wszystkich klasycznych kategoriach. Pierwsze nagranie CSO powstało 1 maja 1916 roku dla Columbia Gramophone. Frederick Stock poprowadził wtedy orkiestrę w „Marszu weselnym” Mendelssohna. Pierwsze nagranie monofoniczne, ale wysokiej jakości, zrealizował w 1951 roku Rafael Kubelik dla firmy Mercury. Po latach Philips wznowił je na CD, zachowując oryginalną poligrafię i książeczkę. W marcu 1954 roku zarejestrowano pierwsze nagranie stereofoniczne dla RCA Victor. Potem muzycy nagrywali także dla Dekki i Teldecu. W końcu, w 2007 roku, postanowili założyć własną wytwórnię – Resound. Pod tą marką wznawiane są najciekawsze dawne nagrania oraz wydawane nowe.
Poza typową działalnością fonograficzną Chicago Symphony udziela się także w branży filmowej. Można ją usłyszeć m.in. w filmie „Casino” oraz zobaczyć i usłyszeć w Disneyowskiej „Fantazji 2000”, gdzie poprowadził ją James Levine.

88-93 11 2011 09     88-93 11 2011 10

Philadelphia Orchestra
Początki tej orkiestry sięgają roku 1900, kiedy dotychczas działający mały zespół muzyków postanowił rozszerzyć Fritz Scheel. PO rodziła się w atmosferze częstych kadrowych przepychanek i wewnętrznych skandali. W lutym 1907 roku, gdy Scheel zachorował, jego funkcję miał objąć tymczasowy dyrygent, Leonardo Campanari. Zanim jednak zdążył przyjechać, na stanowisku szefa zespołu umościł się pierwszy flecista orkiestry, August Rodeman. Zaczął sabotować koncerty Campanariego, ostatecznie zmuszając go do rezygnacji. W tym samym roku nowym dyrektorem został Karl Pohlig. Przez pięcioletnią kadencję nie wykazał się zbytnimi zdolnościami menedżerskimi, układając programy koncertów bez zrozumienia potrzeb publiczności. W dodatku wyszło na jaw, że miał pozamałżeński romans ze swoją sekretarką, co wywołało powszechne oburzenie. Orkiestra zerwała z nim kontrakt, wypłacając mu roczną pensję w celu uniknięcia ewentualnego procesu, którym Pohlig jej groził. W publicznych wypowiedziach oskarżał muzyków o zawiązanie spisku, by pozbawić go stanowiska. Na szczęście kolejny szef okazał się absolutnym strzałem w dziesiątkę.
Leopold Stokowski pozostał w Filadelfii przez niemal 30 lat, budując wszystko od podstaw. PO stała się wkrótce słynna ze względu na swoją wyjątkową muzykalność, fenomenalną sprawność techniczną i brzmienie, które zaczęto nazywać po prostu „filadelfijskim dźwiękiem”.
W 1936 roku do Stokowskiego dołączył Eugene Ormandy, który dwa lata później przejął rolę dyrektora muzycznego i sprawował tę funkcję przez rekordowe 44 lata. W latach 80. zastąpił go Riccardo Muti, a następnie Wolfgang Sawallisch, z którym zespół nagrywał dla EMI. W 1996 roku wytwórnia z winy dyrygenta zerwała jednak kontrakt z zespołem, co spowodowało bezprecedensowy 64-dniowy strajk muzyków. Mimo to, w 2003, Sawallisch został mianowany honorowym dyrygentem, a w tym samym roku nowym szefem zespołu został Christoph Eschenbach.
Była to decyzja kontrowersyjna i szeroko komentowana. Eschenbach nie dyrygował bowiem orkiestrą od czterech lat, a pomiędzy nim a muzykami od początku brakowało zrozumienia wzajemnych intencji. Po trzech sezonach wzajemnych przepychanek dyrygent ostatecznie ogłosił skrócenie swojej kadencji i odszedł ze stanowiska w roku 2008. Na czas poszukiwania nowego szefa stworzono rodzaj funkcji pośredniej, mianując Charlesa Dutoit głównym dyrygentem i doradcą artystycznym. W czerwcu 2010 postanowiono, że ósmym w historii dyrektorem muzycznym Philadelphia Orchestra zostanie Yannick Nezet-Seguin. Obejmie stanowisko wraz z początkiem sezonu 2012-2013. Już dziś wiadomo, że przed młodym dyrygentem stanie trudne zadanie utrzymania nie tylko poziomu artystycznego, ale także poprawa sytuacji finansowej zespołu. 16 kwietnia 2010 rada dyrektorów zarządzająca orkiestrą zdecydowała o konieczności głębokiej reorganizacji całej instytucji w związku z dużym deficytem operacyjnym, wynoszącym ponad 14 mln dolarów. Tym samym Philadelphia Orchestra stała się pierwszą słynną amerykańską orkiestrą, która ogłosiła bankructwo.
Ciekawą stroną filadelfijskiej orkiestry jest jej nowatorstwo. W 1925 roku stała się pierwszą orkiestrą symfoniczną, która dokonała nagrania elektrycznego. Cztery lata później wzięła udział w pierwszej w historii transmisji radiowej na falach NBC. W 1948 roku również jako pierwsza pokazała się w ogólnokrajowej telewizji, a w 1988 roku stała się pierwszą amerykańską orkiestrą, która cyfrowo zarejestrowała komplet symfonii Beethovena. W 1997 roku dała pierwszy koncert transmitowany przez Internet, a w 2006 jako pierwsza umożliwiła pobieranie muzyki ze swojej strony internetowej, rezygnując tym samym z pośrednictwa dystrybutorów. Zespół ma też na koncie ważne pionierskie przedsięwzięcia z kręgów dyplomacji. W 1973 roku jako pierwsza w historii amerykańska orkiestra odwiedził Chiny, a w 1999 roku z tą samą misją pojechał do Wietnamu. Najnowszą medialną ciekawostką jest powołanie do pulpitu pierwszej tuby Carol Jantsch (sezon 2006-2007). Zgodnie z oświadczeniem dla prasy, była ona najprawdopodobniej pierwszą etatową tubistką zatrudnioną w amerykańskiej orkiestrze.
Fonografia była niemal od zawsze istotnym elementem działalności orkiestry z Filadelfii. Pierwszego nagrania dla Victor Talking Machine dokonano w 1917 roku w Camden. Leopold Stokowski poprowadził wtedy dwa tańce węgierskie Brahmsa. W tym samym miejscu w 1925 roku powstało wspomniane pierwsze w historii nagranie elektryczne, a od 1927 roku zespół zaczął regularne sesje w miejscowej akademii muzycznej. We wczesnych latach 30. Stokowski, wielki entuzjasta eksperymentalnych technologii, poprowadził orkiestrę w nagraniach high fidelity, rejestrowanych na płytach długogrających, również stereofonicznie. To właśnie Philadelphia Orchestra ze Stokowskim została uwieczniona z Disneyowskiej „Fantazji” z roku 1940. Do nagrania ścieżki dźwiękowej użyto wtedy wielokanałowych urządzeń, a do odtwarzania – zestawu 96 głośników rozmieszczonych wokół widzów. W latach 1941-42 nagrań z orkiestrą dokonał Arturo Toscanini. W związku z wadą masterów płyty te nie ujrzały światła dziennego. Dopiero wiele lat później, dzięki zaawansowanej technologii komputerowej RCA wypuściła je najpierw jako longplaye, a potem CD.
W 1944 roku zespół zmienił macierzystą wytwórnię na Columbia Records, by powrócić do RCA w 1968 i tam, 11 lat później, zrealizować swoje pierwsze cyfrowe nagranie. W maju 2005 podpisano 10-letni kontrakt z fińskim wydawcą Ondine. Philadelphia Orchestra chętnie sprzedaje nagrania także w Internecie. Początkowo na własnej stronie, a później poprzez dystrybutora, firmę IODA. Cyfrowe pliki z nagraniami są dziś dostępne we wszystkich liczących się sklepach – iTunes, Amazon, Rhapsody i eMusic.

88-93 11 2011 12     88-93 11 2011 13

Cleveland Orchestra
Orkiestrę w Cleveland w 1918 roku założyła Adella Prentiss Hudhes, zatrudniając w roli dyrygenta Mikołaja Sokołowa. Od początku zespół wiele podróżował, dając koncerty w całej Ameryce, a także uczestnicząc w transmisjach radiowych i nagrywając wiele płyt. Zajęli się nim wybitni mistrzowie batuty – Artur Rodziński, Erich Leinsdorf i Georg Szell, który poświęcił orkiestrze 24 lata życia. Za jego czasów zespół dojrzał i nabrał indywidualnego charakteru. Nie obyło się jednak bez trudnych decyzji kadrowych. W późnych latach 40. Szell zwolnił kilkunastu muzyków, a wielu innych odeszło z własnej woli. Stopniowo udało się jednak zbudować zgrany i ambitny zespół, który z powodzeniem konkurował ze starszymi kolegami ze Wschodniego Wybrzeża i nie tylko. Wpływ, jaki dyrygent miał na brzmienie orkiestry, słychać nawet dziś.
Cleveland to najmniejsze z miast-siedzib „wielkiej piątki”. Tym mocniej doceniano tam zawsze osiągnięcia orkiestry, traktując muzyków jak lokalnych bohaterów i gwiazdy. Fani kolejkami ustawiali się po autografy po każdym koncercie i serdecznie witali artystów spotkanych na ulicy. W latach 60. utarł się nawet uroczy zwyczaj, że po każdym powrocie zespołu z tournée na lotnisku czekał rozentuzjazmowany tłum z transparentami „Brawo!”, rezerwujący dla muzyków wózki bagażowe i skandujący „Jesteśmy najlepsi!!!”. Siedzibą orkiestry od 1931 roku jest Severance Hall, a jej obecnym szefem – Franz Welser Most, którego kontrakt kończy się w sezonie 2017-2018.

Autor: Maciej Łukasz Gołębiowski
Źródło: HFiM 11/2011

Pobierz artykuł jako PDF