HFM

artykulylista3

 

W nastroju nokturnu

7375092016 010
„Muzyka zaczyna się tam, gdzie słowo jest bezsilne – nie potrafi oddać wyrazu; muzyka jest tworzona dla niewyrażalnego.”

kompozytor Claude Debussy



„Mówię: kwiat! i, zza niepamięci, gdzie głos mój odsyła wszelki zarys, muzycznie się wznosi, będąca czymś innym niż płatki znajome, myśl sama i upa¬jająca, nieobecna w żadnym bukiecie.”

poeta Stéphane Mallarmé

 

7375092016 001
Nadając tytuły swoim utworom, poeci chętnie używają nazw form i gatunków muzycznych, jak sonaty, symfonie, fugi, preludia, walce, polonezy i oczywiście pieśni. Opisują wrażenia wywołane wysłuchaniem jakiejś istniejącej bądź wyobrażonej kompozycji („Chorału Bacha słyszę dźwięki…” Lechonia); dostrzegają podobieństwa między frazą taneczną a poetycką („Walc” Miłosza); odwołują się do szerszego znaczenia terminów muzycznych (np. „preludium” to powszechnie stosowane określenie wstępu do większej całości).
Co najmniej od XVII wieku w tytułach wierszy i poematów europejskich pojawia się słowo „nokturn” (w języku włoskim: notturno, w angielskim i francuskim: nocturne, w czeskim: nokturno, w rosyjskim – ноктюрн, w niemieckim: Nocturne, Nokturne, Notturno albo Nachtstück). Pochodzi ono od łacińskiego przymiotnika „nocturnus”, czyli „nocny”.

 

7375092016 001


Dziś słowo to wywołuje u odbiorcy przede wszystkim skojarzenie z muzyką; zwłaszcza z twórczością Chopina, którego dziewiętnaście nokturnów (plus dwa opusowane pośmiertnie) należy do najczęściej wykonywanych miniatur fortepianowych. Czy jednak kiedy poeta pisze nokturn, zawsze ma na myśli treści muzyczne? Otóż nie.


Słowniki podają kilka definicji pojęcia „nokturn”: pierwsza jest związana z religią (modlitwa wieczorna, nabożeństwo północne); kolejne – z nawigacją (nokturnal to przyrząd astronomiczny – nocny zegar gwiazdowy), malarstwem (pejzaż nocny, scena nocna), literaturą (nastrojowy utwór liryczny osadzony w scenerii nocy) oraz muzyką. Właśnie z muzyką wiążą znaczenie słowa „nokturn” najbardziej skomplikowane relacje.
W muzyce XVIII wieku nokturnami (notturno, nocturne, musica notturna, Nachtmusik – jak w tytule słynnego dzieła Mozarta „Eine kleine Nachtmusik”) nazywano utwory przeznaczone do wykonania wieczorem na wolnym powietrzu. Najczęściej miały one formę serenady lub divertimenta. W muzyce romantycznej nokturn stał się synonimem nowego gatunku – nastrojowej miniatury fortepianowej o kantylenowej melodii i figuracji akordowej w akompaniamencie. Taką nazwą w latach 1812-36 opatrywał swoje kompozycje John Field, a na szczyt artyzmu wprowadził ten gatunek Chopin. Schumann poprzedzał nuty swoich „Nachtstücke” mottami poetyckimi. W muzyce późniejszych epok nokturn pojawia się zarówno w rozumieniu ściśle gatunkowym – wąskim, „fieldowskim” („Notturno” Griega), jak też jako nazwa jednej z części utworu (III część suity fortepianowej Hindemitha) lub całych utworów (orkiestrowe „Nocturnes” Debussy’ego: „Chmury”, „Zabawy”, „Syreny), przeznaczonych na rozmaite zestawy instrumentów.

7375092016 001


Kompozytorzy chętnie sięgają po wiersze zatytułowane „Nokturn” (Richard Strauss, „Notturno” na alt lub bas i orkiestrę op. 44 nr 1 do wiersza Richarda Dehmela, 1899; inne umuzycznienie tego wiersza – „Notturno” Artura Schnabla, 1914; w 1899 powstał sekstet smyczkowy „Verklärte Nacht” Arnolda Schoenberga, inspirowany tymże dziełem Dehmela), a z drugiej strony – biorą na warsztat wiersze niezawierające w tytule słowa „nokturn” i nadają własne tytuły stworzonym kompozycjom muzycznym. Benjamin Britten napisał cykl pieśni „Nocturne” op. 60 (1958) na tenor solo, siedem instrumentów obbligato i orkiestrę smyczkową, lecz wśród ośmiu umuzycznionych wierszy żaden nie nazywa się „Nokturn”. Natomiast Reynaldo Hahn umuzycznił pod tytułem „Nocturne” (1893) wiersz Jeana Lahora „Na twej bladej piersi śpi moje serce”. Ten sam wiersz posłużył w 1878 roku Henriemu Duparkowi za tekst pieśni pod tytułem „Extase”. W 1961 Edgar Varèse skomponował „Nocturnal” na sopran i chór basów, samodzielnie zestawiając tekst z fragmentów powieści „Dom kazirodztwa” Anaïs Nin oraz dodanych przez siebie sylab typu „Wa, ya, wa, yao, ha, hoo, hoorn”.

7375092016 001
Jak skomponować nokturn ze słów?
Jakie wspólne cechy mają literackie utwory liryczne z nokturnem w tytule? Do której z definicji słowa „nokturn” nawiązują autorzy konkretnych utworów? Jaki jest udział treści muzycznej w nokturnach poetyckich? Czy można mówić o gatunku nokturnu w liryce, tak jak mówimy np. o sonecie czy odzie?
Aby odpowiedzieć na te pytania, przyjrzyjmy się przykładom z twórczości różnych autorów z różnych krajów i różnych epok. Kryterium wyboru wierszy było jedno – słowo „nokturn” w tytule. Poza zakresem zainteresowań pozostały zatem utwory zawierające w tytule słowa „noc” i „nocny” oraz wszelkie wiersze silnie osadzone w scenerii nocy, rozumianej i jako pora doby, i jako metafora. Przypatrujemy się temu, o czym poeta pisze i jak pisze – zaś o wiele mniej interesuje nas wartość artystyczna dzieła czy też jego miejsce w rankingach zainteresowań badaczy literatury.
Słowo „nokturn” najczęściej wystarcza za cały tytuł wiersza. Czasem towarzyszy mu dookreślenie – jaki nokturn? (np. „Nokturn niespokojny” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego), czyj nokturn? („Nokturn starej panny” Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej), nokturn z jakiej okazji? („Nokturn na św. Łucję, najkrótszy dzień roku” Johna Donne’a). Autor może też zestawić w tytule nokturn z konkretnym miejscem („Nokturn w opuszczonej cegielni” Carla Sandburga), miastem („Nokturn paryski” Paula Verlaine’a) lub państwem („Litewski nokturn” Josifa Brodskiego). Rzadko zdarzają się w tytule bezpośrednie odwołania do muzyki („Ten sam nokturn Chopina” Agnieszki Gruby). Wiersz może też otrzymać indywidualny tytuł w ramach cyklu nokturnów – np. „O zmierzchu” to drugie ogniwo pięknych, choć mało znanych „Nokturnów rzymskich” Marii Konopnickiej. Wśród wierszy opublikowanych w ciągu minionych czterech stuleci można znaleźć takie, które nawiązują do religijnego znaczenia słowa. Poetyckie nokturny to modlitwy wznoszone późnym wieczorem lub nocą, modlitwy do nocy lub modlitwy o noc.
Czy zdarzają się takie utwory bez jakichkolwiek odwołań do nocy? Owszem. Na przykład w „Nokturnie” Tadeusza Micińskiego nie sposób określić opisywaną porę doby. Poeta daje jedynie wskazówki dotyczące pory roku (śnieg i mróz, czyli atrybuty zimy). „Nocne” doprecyzowanie znajduje się dopiero w tytule cyklu zawierającego „Nokturn” – „Noce polarne”.7375092016 001


Jednak w większości przypadków noc występuje w tekście. Wielkie jest zróżnicowanie w sposobie jej obrazowania, przypisywanych jej cech i funkcji, a nawet w określeniu granic czasowych nocy. Trawestując popularne przysłowie, można by rzec, że w nocy nie wszystkie nokturny są czarne.
W „Nokturnie” Paula Celana bohaterowi nie wolno spać. Ma czuwać u drzwi. Zresztą i tak jego sny zostały przebite włóczniami – oto fragment krajobrazu wojennej pożogi, ogarniającej świat nocą: „Przyszedł na świat bestii płód. / W noc księżycową się wkradł. / Ustami Boga wyje.” „Nokturn” Williama Ernesta Henleya to XXVII wiersz z tomu „W szpitalu”. Płomienie lampy naftowej, a może pieca lub kominka ogrzewającego salę, wywołują grę cieni. Jest północ, a dokładnie: bije „bezpłodne serce północy”. Zaskakujący opis nocnej scenerii daje słoweński poeta Srečko Kosovel w swoim „Nokturnie”. Bohatera, zmęczonego wielogodzinną grą pianistę, nawiedza surrealistyczna wizja: „[…] dzień nie wstał jeszcze. / Po co tu białe statki? / Za żółtym żaglem skrył twarz / Marynarz. (Żar słońca.) O czym śni?”. Historia opowiedziana w „Nokturnie” Vladimira Holana rozgrywa się w sierpniową noc. Poeta już na początku długiego wiersza-poematu odcina się od stereotypu malowniczej księżycowo-gwiezdnej nocy, podkreślając, że panuje ciemność „tak zwyczajna, że nigdy nie mogłaby mieć / początku w zabijaniu, a końca w mordowaniu”.
Marcin Siwek w „Nokturnie” pokazuje pejzaż, który istnieje tylko w świadomości bohatera. Jak w wielu przywoływanych tu już nokturnach, jest to moment zmierzchu: słońce zachodzi, spadają gwiazdy. Ostre gwiazdy to odłamki szkła wbijające się w ręce, zaś słońce – „skorupka tynku / w czerwone odblaski / zajdzie za drzewa / gdy gwałtownie zasnę”. Mamy tu w istocie do czynienia z opisem samobójstwa. „Nokturn” zapomnianego noblisty Saint-Johna Perse’a przynosi obraz chwili ostatecznej. Życie jest „czeluścią nocy”, nocą „przepastną”, nocą o barwie purpury (kolor symbolizujący godność), zaś „słońce istnienia” świeci dla zdrajców, czyli tych, co uchylają się od niesienia brzemion losu.

7375092016 001
Ile muzyki w słowie?
Czy literackie utwory liryczne z nokturnem w tytule mają coś wspólnego z muzyczną definicją słowa „nokturn” lub, szerzej biorąc, z muzyką,? Najczęściej tak, aczkolwiek stopień zawartości elementów muzycznych jest zróżnicowany.
Nokturny pozbawione odwołań dźwiękowych stanowią mniejszość. Niektórzy poeci usuwają efekty dźwiękowe z opiewanych pejzaży („Nokturn w opuszczonej cegielni” Sandburga), a ich wiersze stają się poetyckim odpowiednikiem nokturnów malarskich. Na przeciwległym biegunie sytuują się te liryki, które opisują nokturny muzyczne – bądź istniejące, bądź też nigdy nie skomponowane.
Agnieszka Gruba w „Tym samym nokturnie Chopina” łączy utwór muzyczny z obrazami wiejskiego dzieciństwa. Nieustalony utwór fortepianowy uchodzi w wyobraźni podmiotu lirycznego za kwintesencję sielskości. To skądinąd nie powinno zaskakiwać. Muzykolog Mieczysław Tomaszewski wyodrębnił z nokturnów Chopina kilka o typie pastoralnym, który odpowiada kategorii ekspresywnej błogości (np. Nokturn H-dur op. 9 nr 3). Należy jednak zastrzec, że pamięć ludzka kataloguje dzieła sztuki według klucza emocjonalnego, nie zaś estetycznego i w wierszu Gruby może chodzić o dowolny nokturn Chopina.

7375092016 001


Nietrudno również znaleźć przykład utworu lirycznego zatytułowanego „Nokturn”, który próbuje naśladować podstawową chopinowską formę nokturnu fortepianowego: ABA1, o częściach skontrastowanych pod względem tempa (wolne-szybkie-wolne), dynamiki, rytmu i nastroju. „Nokturn” Saint-Johna Perse’a składa się z trzech wyodrębnionych graficznie części. Część pierwsza (metaforyczny obraz przemijającego życia) zbudowana jest wokół słowa „owoce” – owoce „dojrzałe”, „z naszych słów wywiedzione”, „naszą krwią wykarmione”, „owoce chmurnego losu” itd. Owoce dojrzałe, a więc ciężkie – znalazłyby nazewniczy odpowiednik muzyczny „grave”. W części drugiej (rozrachunek z życiem) następuje przyspieszenie rytmu tekstu. Odpowiada mu określenie muzyczne „agitato”. Część trzecia (pogodzenie ze śmiercią) ponownie koncentruje się wokół słowa owoce – tym razem są to „owoce drugiego brzegu”, tak więc temat z części pierwszej uległ przetworzeniu. Panuje nastrój rezygnacji, biernego oczekiwania. Analogiczne określenie muzyczne to „largo”. Tak jak Chopin kończy zazwyczaj swoje nokturny krótką, wyciszającą kodą, Saint-John Perse dodaje wybrzmiewające zdanie finałowe: „Krokiem żeńcy [tak jest w przekładzie polskim, powinno być: „żeńca”] odchodzi życie, bez okupu i bez nienawiści”. Charakterowi tej frazy poetyckiej odpowiada określenie muzyczne „calando”. Żniwiarz – to alegoria Śmierci. Pracujący żniwiarz idzie z kosą przez pole w jednostajnym rytmie: na raz – zamach, na dwa – cięcie. To metrum dwudzielne, charakterystyczne dla Chopinowskich nokturnów zaklasyfikowanych przez Tomaszewskiego jako typ elegijny (np. Nokturn f-moll op. 55 nr 1) i patetyczny (np. Nokturn c-moll op. 48 nr 1). Francuski poeta pozostał wierny swemu „nokturnalnemu” credo z mowy wygłoszonej w czasie odbierania Nagrody Nobla: „Ciemność, jaką się jej [poezji] zarzuca, nie wynika z jej własnej natury – jej przeznaczeniem jest bowiem niesienie światła, lecz z samej nocy, którą bada i winna badać: z nocy duszy i mroków tajemnicy, w której nurza się człowiek”.

7375092016 001
Źródłem konotacji muzycznych bywają w literackich nokturnach instrumenty muzyczne. W „Nokturnie niespokojnym” Baczyńskiego w nocy „Z okna naprzeciw upiór fortepianu fugą / skacze z trzech pięter w dół” (tu poeta wykorzystuje dwa ze znaczeń słowa fuga: utwór polifoniczny oraz ucieczka), a równocześnie „Biją dzwony ciszy” i „duch zabitego psa wyje długo”. Bohater „Nokturnu” Kosovela to „pianista żelaznoręki”, wzorujący się na Beethovenie. Swoje wyczerpujące, długie nocne ćwiczenie porównuje do uprawy ugoru: „Motyka pęka, ziemia krwawi / A dzień nie wstał jeszcze”. W „Nokturnie” Józefa Barana samotny Bóg „wygrywa na skrzypcach tęsknotę”.
Do arsenału form muzycznych nawiązuje Staff w „Nokturnach” (1921, tom „Sowim piórem”). Można je potraktować jak cykl dziesięciu wariacji na temat nokturnu, ale gdzież jest ten nokturn „pierwotny”, temat wariacji? Przyjmijmy hipotezę, że jest nim wcześniejszy o dekadę wiersz Staffa „Nokturn”. Poeta wraca do obrazu zapadającego zmierzchu i z jego przetworzonych elementów układa nowe wersje nocnego pejzażu. W krótkim nokturnie-temacie autor skupił się na opisie klasycznego Weltschmerzu. Korzystając z terminologii muzycznej, należałoby przypisać temu wierszowi tonację molową. Natomiast niemal wszystkie nokturny-wariacje utrzymane są w tonacji durowej; wyjątek stanowi „Nokturn VIII”, w którym powraca, na mniej intensywną skalę, stan żalu i zwątpienia. Analogicznie do działań kompozytora, który w ramach techniki wariacyjnej stosuje figurację, imitację, inwersję, augmentację, dyminucję, zmiany metrorytmiczne itd., Staff wprowadza rozmaitość prozodii, tropów stylistycznych, strofiki, rymów. W finale „Nokturnu X” mamy odpowiednik muzycznej kody, zawierający rdzeń weltschmerzowego tematu: „O, wyrwać z piersi, w żalu tonącej i skrusze, / Goryczy chwast / I na wieki powierzyć skarżącą się duszę / Milczeniu gwiazd!”.

7375092016 008Nokturn – gatunek literacki?
Jeśli literackie dzieła liryczne tytułowane „nokturn” miałyby stanowić odrębny gatunek liryczny, przywoływane tu obficie przykładowe wiersze powinny charakteryzować się wspólnymi cechami formalnymi. Takich prawidłowości nie można jednak stwierdzić. Zacznijmy od tego, że nokturny poetyckie bywają pisane zarówno wierszem, jak i prozą. Wielka jest rozpiętość długości utworów – od kilkuwersowych liryków po kilkusetwersowe poematy (Holan). Budowa – może być stroficzna lub nie, rymy – mogą występować lub nie; strofy mogą mieć zróżnicowaną liczbę wersów i układ. Autorzy uprawiają różne pola liryki – od miłosnej, refleksyjno-filozoficznej i religijnej (Baran) do patriotycznej, politycznej i rewolucyjnej. Jeśli zaś chodzi o typ wypowiedzi, w nokturnach znajdziemy ich pełny repertuar, od liryki bezpośredniej, poprzez opisową i sytuacyjną, do liryki inwokacyjnej. Obok liryki osobistej występuje nokturnowa liryka maski i roli.
Liryczne utwory literackie ze słowem „nokturn” w tytule nie mają zatem charakterystycznych wspólnych cech formalnych i odnoszą się do rozmaitych znaczeń leksykalnych pojęcia „nokturn”. Chociaż często nawiązują do muzyki, nie sposób mówić o poetyckim równoważniku nokturnu muzycznego.


Nie można też mówić o nokturnie jako gatunku lirycznym. Kiedy poeta pisze w tytule „nokturn”, za każdym razem znaczy to co innego.

 



Hanna Milewska
Źródło: HFM 09/2016

Pobierz ten artykuł jako PDF